Châu Á Thái Bình Dương là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và phạm vi địa lý của khu vực Châu Á - Thái Bình Dương

Châu Á - Thái Bình Dương (Asia-Pacific hay viết tắt là APAC) là một khái niệm địa-chính trị và kinh tế bao trùm một vùng rộng lớn quanh Thái Bình Dương. Tuy không có một định nghĩa cố định chính thức, khu vực này thường bao gồm các quốc gia nằm ở Đông Á, Đông Nam Á, Nam Á, châu Đại Dương và đôi khi cả các nước ven Thái Bình Dương thuộc châu Mỹ như Hoa Kỳ, Canada, Mexico, Chile và Peru.

Tùy vào bối cảnh sử dụng, khái niệm Asia-Pacific có thể mang ý nghĩa địa lý thuần túy hoặc được mở rộng để bao hàm yếu tố kinh tế – chính trị. Trong các tài liệu của Ngân hàng Thế giới (World Bank), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) hay Liên Hợp Quốc (UNESCAP), khu vực Châu Á - Thái Bình Dương thường bao gồm trên 40 quốc gia thành viên có mức độ phát triển và hệ thống chính trị – kinh tế đa dạng.

Bảng ví dụ một số tổ chức và cách định nghĩa khu vực:

Các quốc gia và vùng lãnh thổ thuộc khu vực

Danh sách các quốc gia được xếp vào khu vực Châu Á - Thái Bình Dương thường không cố định, nhưng có thể chia làm các nhóm chính dựa trên khu vực địa lý và vai trò kinh tế. Một số vùng tiêu biểu bao gồm:

• Đông Á: Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Mông Cổ
• Đông Nam Á: Việt Nam, Thái Lan, Indonesia, Malaysia, Singapore, Philippines, Campuchia, Lào, Myanmar, Brunei, Timor-Leste
• Nam Á: Ấn Độ, Pakistan, Bangladesh, Nepal, Sri Lanka
• Châu Đại Dương: Australia, New Zealand, Papua New Guinea, Fiji và các đảo quốc Thái Bình Dương
• Châu Mỹ ven Thái Bình Dương: Mỹ, Canada, Mexico, Chile, Peru (trong APEC)

Trong khuôn khổ hợp tác đa phương như APEC, khu vực này bao phủ hơn 2.9 tỷ dân, chiếm hơn 60% GDP toàn cầu và khoảng 48% thương mại thế giới.

Ý nghĩa kinh tế toàn cầu

Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương đóng vai trò then chốt trong hệ thống kinh tế toàn cầu với nhiều nền kinh tế lớn và đang nổi. Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Hàn Quốc và các nền kinh tế ASEAN đều thuộc nhóm có tốc độ tăng trưởng cao trong 2 thập kỷ qua. Khu vực này là trung tâm sản xuất toàn cầu, đầu mối chuỗi cung ứng và là thị trường tiêu dùng đang mở rộng mạnh mẽ.

Dữ liệu từ World Bank và IMF cho thấy trong năm 2023, tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của khu vực APAC vượt 30 nghìn tỷ USD. Tỷ trọng đóng góp vào tăng trưởng GDP toàn cầu lên tới 55% trong giai đoạn 2020–2024, chủ yếu đến từ Trung Quốc, Ấn Độ, và ASEAN.

Công thức tổng quát biểu diễn GDP toàn khu vực:

$GDP_{APAC} = \sum_{i=1}^{n} GDP_i \quad \text{với} \quad i \in \text{các quốc gia trong khu vực}$

Ngoài ra, các trung tâm tài chính lớn như Tokyo, Singapore, Sydney và Hong Kong cũng góp phần quan trọng trong luồng vốn đầu tư, thương mại quốc tế và thị trường chứng khoán khu vực.

Vai trò địa chính trị và an ninh khu vực

Châu Á - Thái Bình Dương là khu vực chiến lược hàng đầu trong các chính sách địa chính trị toàn cầu. Với vị trí nằm giữa các tuyến hàng hải huyết mạch và là nơi tập trung nhiều cường quốc quân sự như Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản và Australia, khu vực này thường xuyên là tâm điểm của các hoạt động ngoại giao, quốc phòng và tranh chấp lãnh thổ.

Một số điểm nóng chiến lược gồm Biển Đông, eo biển Đài Loan, bán đảo Triều Tiên và biển Hoa Đông. Sự hiện diện quân sự của Hoa Kỳ tại Hàn Quốc, Nhật Bản, Guam và Philippines cho thấy tầm quan trọng an ninh của khu vực đối với Mỹ. Trong khi đó, Trung Quốc đang tăng cường năng lực hải quân và ảnh hưởng khu vực qua các dự án như Sáng kiến Vành đai – Con đường (BRI).

Các cơ chế hợp tác an ninh nổi bật:

• QUAD (Đối thoại An ninh Tứ giác): Mỹ, Nhật, Ấn, Úc
• AUKUS: Hiệp ước quốc phòng giữa Australia, Anh và Mỹ
• ARF – Diễn đàn Khu vực ASEAN: đối thoại an ninh đa phương

Tổ chức và cơ chế hợp tác khu vực

Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương có nhiều cơ chế hợp tác đa phương quan trọng nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, hội nhập thương mại, bảo đảm an ninh và đối thoại chính sách. Một số tổ chức tiêu biểu gồm:

• APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation): Gồm 21 nền kinh tế thành viên từ châu Á, châu Mỹ và châu Đại Dương, chiếm khoảng 60% GDP toàn cầu. APEC không có tính ràng buộc pháp lý nhưng đóng vai trò định hướng chính sách hợp tác tự nguyện.
• ASEAN (Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á): Tổ chức khu vực gồm 10 quốc gia Đông Nam Á, có vai trò trung tâm trong hợp tác nội khối và liên kết với các đối tác như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc qua các cơ chế ASEAN+3 và EAS.
• RCEP (Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực): Hiệp định thương mại tự do lớn nhất thế giới, có hiệu lực từ 2022, gồm 15 nước châu Á – Thái Bình Dương, đại diện cho gần 30% thương mại toàn cầu.

Sự tham gia chồng chéo vào các tổ chức này giúp hình thành mạng lưới thể chế đa tầng, linh hoạt và thích ứng cao với các thay đổi địa kinh tế.

Đặc điểm xã hội và văn hóa khu vực

Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương nổi bật với sự đa dạng về văn hóa, dân tộc, ngôn ngữ và tín ngưỡng. Hơn 4,3 tỷ người thuộc hơn 50 nhóm sắc tộc lớn sống trong khu vực, sử dụng hàng trăm ngôn ngữ khác nhau, từ các ngôn ngữ Nam Á (Hindi, Bengali) đến các ngôn ngữ Đông Á (Quan thoại, Nhật ngữ, Hàn ngữ) và các ngôn ngữ bản địa ở Thái Bình Dương.

Tín ngưỡng đa dạng gồm Phật giáo, Ấn Độ giáo, Hồi giáo, Thiên Chúa giáo và các tín ngưỡng bản địa. Sự giao thoa văn hóa diễn ra mạnh mẽ qua du lịch, di cư lao động, truyền thông và thương mại, góp phần hình thành những mô hình xã hội lai ghép, hiện đại nhưng vẫn giữ bản sắc địa phương.

Sự chênh lệch về chỉ số phát triển con người (HDI) giữa các quốc gia trong khu vực là rất rõ rệt. Dưới đây là một số ví dụ từ UNDP:

Biến đổi khí hậu và rủi ro thiên tai

Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương là một trong những nơi chịu tác động nặng nề nhất từ biến đổi khí hậu toàn cầu. Theo dữ liệu từ UN ESCAP, 7 trong số 10 quốc gia chịu thiệt hại thiên tai nhiều nhất thập kỷ qua thuộc khu vực này.

Các hiểm họa khí hậu phổ biến bao gồm:

• Bão nhiệt đới (typhoon) tại Philippines, Việt Nam, Nhật Bản
• Hạn hán kéo dài ở Ấn Độ và vùng Nam Á
• Nước biển dâng tại các đảo quốc Thái Bình Dương như Tuvalu, Kiribati
• Động đất, sóng thần tại vòng cung lửa Thái Bình Dương

Biến đổi khí hậu ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh kế, an ninh lương thực và mô hình phát triển của các quốc gia. Các chương trình hành động khu vực như “Asia-Pacific Climate Week” của UNFCCC đang được thúc đẩy nhằm nâng cao năng lực thích ứng, giảm phát thải và đầu tư bền vững.

Chuyển đổi kỹ thuật số và công nghệ trong khu vực

Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương chứng kiến tốc độ số hóa nhanh nhất thế giới. Theo World Economic Forum (2023), hơn 2.5 tỷ người trong khu vực đang sử dụng internet. Nhiều nền kinh tế như Hàn Quốc, Singapore, Trung Quốc và Ấn Độ đang dẫn đầu về trí tuệ nhân tạo, fintech, và ứng dụng blockchain.

Trong khi các quốc gia phát triển đã tiến vào giai đoạn công nghiệp 4.0, các quốc gia đang phát triển cũng tận dụng công nghệ số để rút ngắn khoảng cách, thúc đẩy tài chính toàn diện và thương mại điện tử xuyên biên giới. Ví dụ:

• Indonesia: tăng trưởng thương mại điện tử hơn 23%/năm
• Ấn Độ: triển khai hệ sinh thái định danh số quốc gia (Aadhaar)
• Trung Quốc: dẫn đầu thế giới về thanh toán không tiền mặt qua QR code

Thách thức và triển vọng phát triển bền vững

Châu Á - Thái Bình Dương đứng trước nhiều thách thức nội tại: khoảng cách phát triển giữa nông thôn – đô thị, già hóa dân số, xung đột khu vực, khai thác tài nguyên cạn kiệt, và bất bình đẳng thu nhập. Ngoài ra, mức phát thải carbon cao và tốc độ đô thị hóa nhanh gây áp lực lớn lên cơ sở hạ tầng và môi trường tự nhiên.

Để đạt được các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) vào năm 2030, các quốc gia trong khu vực cần:

• Tăng cường hợp tác đa phương và chia sẻ công nghệ xanh
• Cải cách hệ thống giáo dục, y tế và bảo trợ xã hội
• Ưu tiên đầu tư hạ tầng xanh và số hóa

Theo báo cáo của UNESCAP (2023), nếu duy trì tốc độ hiện tại, khu vực sẽ không đạt được 90% mục tiêu SDG vào năm 2030 – đòi hỏi sự chuyển đổi chính sách cấp khu vực mang tính đột phá hơn.

Tài liệu tham khảo

1. World Bank – East Asia and Pacific Region
2. UNESCAP – United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific
3. IMF – Asia and Pacific Department
4. APEC – Asia-Pacific Economic Cooperation
5. ASEAN – Association of Southeast Asian Nations
6. World Economic Forum – Asia Pacific
7. United Nations Development Programme. (2023). Human Development Report.